Kharif Season Farming | खरीप हंगाम हा भारतीय शेतीत अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो. विशेषतः ज्या भागांमध्ये शेती प्रामुख्याने पावसावर अवलंबून आहे, तिथे खरीप हंगामाची यशस्विता म्हणजे संपूर्ण वर्षभराच्या अन्नधान्याचे आणि उत्पन्नाचे भवितव्य ठरवणारी बाब असते. पेरणी ही प्रक्रिया पूर्ण झाली म्हणजे काम संपले असे समजणे मोठी चूक ठरते. खरी गोष्ट म्हणजे, खरी कामगिरी आणि शेतकऱ्यांची खरी कसोटी पेरणीनंतर सुरू होते. कारण पिकांची वाढ, रोग-कीटक प्रतिबंध, योग्य खत व्यवस्थापन, निचरा आणि पाण्याचे नियोजन, तसेच सातत्याने निरीक्षण करून त्वरित उपाययोजना यामध्ये शेतकऱ्यांचा यशस्वी हस्तक्षेप आवश्यक असतो.
पेरणीनंतर सर्वप्रथम लक्ष द्यावे लागते ते म्हणजे उगम आणि अंकुरणाची स्थिती. पेरणीनंतर 5 ते 10 दिवसांच्या आत बी जमिनीतून अंकुरून वर येते. या टप्प्यावर जमिनीत पुरेसा ओलावा असेल तर अंकुरण चांगले होते, पण जर पावसात खंड आला, जमीन वाळली तर बी रुजणार नाही किंवा रुजलेले रोप मरण पावेल. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी पेरणीनंतर एक ते दोन आठवडे अत्यंत बारकाईने निरीक्षण करणे आवश्यक आहे. पाऊस नसल्यास पूरक पाणी देण्याची तयारी ठेवणेही गरजेचे ठरते.
शेतामध्ये वणी, तुडतुडे, अळी, मिलीपिड, शेंगा पोखरणारी अळी, खोड पोखरणारी अळी अशा अनेक कीटकांचा धोका अंकुरित अवस्थेपासून सुरू होतो. यावेळी पिकं कोवळी असतात आणि कोणतीही हानी सहन करण्याच्या स्थितीत नसतात. त्यामुळे याच टप्प्यावर कीटकनाशकांचा विवेकपूर्ण वापर करणे गरजेचे आहे. सेंद्रिय शेती करणाऱ्यांनी निंबोळी अर्क, दशपर्णी अर्क, जैविक घटकांचा वापर करावा. नियमित शेतात फेरफटका मारून एखादी कीड दिसली किंवा नुकसान दिसले तर त्वरित उपाय करणे आवश्यक आहे. ही तातडीची कृती न केल्यास संपूर्ण शेताचे उत्पादन धोक्यात येऊ शकते.
त्याचप्रमाणे, रोगांचाही धोका या टप्प्यावर सुरू होतो. पावसाळ्यात ओलसर हवामान, ढगाळ वातावरण, आणि साचलेले पाणी हे बुरशीजन्य रोगांना पोषक ठरते. उदाहरणार्थ, करपा, करडी बुरशी, शेंगा काळवंडणे यांसारखे रोग अनेक पिकांत आढळतात. त्यामुळे रोगप्रतिबंधक फवारण्या करणे, ट्रायकोडर्मा, सूडोमोनास सारखे जैविक घटक वापरणे हेही आवश्यक आहे. पिकाची वाढ सुरू असतानाच रोग होणे म्हणजे झाडांचे पोषण थांबते, पानांवर डाग पडतात आणि वाढ खुंटते. याचा थेट परिणाम अंतिम उत्पादनावर होतो.
पेरणीनंतरचा आणखी एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे खत व्यवस्थापन. अनेक शेतकरी एकाच वेळी सगळी खते टाकून मोकळे होतात, पण ते चुकीचे आहे. खत व्यवस्थापन म्हणजे प्रत्येक अवस्थेनुसार रोपाला आवश्यक पोषण देणे. उदा. दोन पानांची अवस्था आली की नत्रयुक्त खत द्यावे, 21-25 दिवसांनी फॉस्फरस आणि पोटॅशचे प्रमाण वाढवावे. पानांवरुन झाडांची स्थिती ओळखून त्यानुसार खतांचा समतोल वापर करावा. ड्रिप अथवा फर्टिगेशन पद्धती वापरणाऱ्यांनी वेळोवेळी अचूक मात्रेत खतांचा पुरवठा करावा.
निंदणी आणि कोळपणी हे देखील महत्त्वाचे टप्पे आहेत. पेरणीनंतर 15-20 दिवसांच्या आत एक निंदणी आणि कोळपणी केल्यास झाडांना चांगली हवा आणि सूर्यप्रकाश मिळतो. तणांच्या स्पर्धेतून झाडे बाहेर येतात आणि पोषणद्रव्ये पूर्ण मिळतात. कोळपणीमुळे मुळांना ऑक्सिजन मिळतो आणि जमिनीतील सूक्ष्मजीव सक्रिय होतात. जमिनीत निचरा चांगला होतो आणि बुरशीजन्य रोगांचाही धोका कमी होतो.
तसेच पाण्याचे नियोजन हे खरीप हंगामात अत्यंत (Kharif Season Farming) संवेदनशील आहे. पाऊस अनियमित असल्यामुळे काही भागांत साचलेले पाणी पिकांना मारक ठरते, तर काही भागांत पुरेसा ओलावा नसल्यानं पिकं वाळतात. त्यामुळे शेतीत योग्य उतार, पाण्याचा निचरा होणारी व्यवस्था ठेवावी. झाडांना जेवढं पाणी आवश्यक आहे तेवढंच दिलं जावं, जास्त किंवा कमी पाण्यामुळे दोन्ही वेळा पिकाचं नुकसान होऊ शकतं. पावसाच्या मध्यंतरात अधिक काळ कोरडा पडला तर पूरक पाण्याची व्यवस्था आवश्यक ठरते.
पेरणीनंतर शेतात पालापाचोळा, गवत, मृदास्थराचा ढीग राहू देऊ नये. हे ठिकाणं अनेक कीटकांची अंडी, अळी, किंवा बुरशींसाठी सुरक्षित आसरा ठरतात. त्यामुळे शेत नेहमी स्वच्छ ठेवणे, वेळोवेळी कचरा साफ करणे आवश्यक आहे. शेताभोवती बांध, जलसंधारण बंधारे, वाफशीर पद्धती देखील जमिनीच्या आरोग्यासाठी उपयुक्त ठरतात.
शेतकऱ्यांनी पेरणीनंतर वाढीच्या प्रत्येक टप्प्यावर निरीक्षण करणे हे एक अत्यंत आवश्यक आणि महत्त्वाचे काम आहे. रोपांची वाढ थांबली आहे का, पानं फाटलेली आहेत का, कोवळ्या भागांवर कुरतडलेले चिन्ह आहेत का, झाडं वाकलेली किंवा सुकलेली आहेत का – अशा प्रत्येक गोष्टींचा बारकाईने अभ्यास केला पाहिजे.
