Vani Pest Control Methods | खरीप हंगाम सुरू झाला की, शेतकरी आपली शेतजमीन तयार करतात, बी पेरतात आणि चांगल्या पावसाच्या अपेक्षेने नव्या सुरुवातीला हात घालतात. मात्र दरवर्षीप्रमाणे यावर्षीही पावसाळा सुरू होताच काही शेतकऱ्यांच्या चिंतेत भर टाकणारी गोष्ट समोर आली आहे. कपाशी, तूर, मूग, सोयाबीन अशा प्रमुख पिकांमध्ये “वाणी” किंवा “पैसा” या नावाने ओळखली जाणारी मिलीपिड (Millipede) कीड आपली उपस्थिती ठळकपणे दर्शवत आहे. विशेषतः सिंचनक्षम क्षेत्रात आणि जिथे पावसाच्या आधी किंवा सुरुवातीला पेरणी झाली आहे, अशा भागांमध्ये ही कीड सक्रिय झाली आहे. शेतकऱ्यांना याकडे गांभीर्याने लक्ष देण्याची गरज आहे कारण ही कीड नव्याने उगवलेल्या, कोवळ्या रोपांसाठी अत्यंत धोकादायक ठरते.
मिलीपिड ही कीड साधारणतः जमिनीत राहणारी, काळसर रंगाची, लांबट शरीराची व अनेक पायांची असते. तिची हालचाल अत्यंत संथ असते, त्यामुळे अनेकदा शेतकरी तिला दुर्लक्ष करतात. परंतु, या कीडीचा प्रभाव अत्यंत वेगाने आणि गंभीर असतो. पावसामुळे जमीन ओली झाल्यावर ही कीड जमिनीच्या वरच्या थरात येते आणि नव्याने अंकुरलेल्या पिकांच्या कोवळ्या भागांवर कुरघोडी करते. रोपांची शेंडे कुरतडली जातात, पाने फाटतात आणि रोपाची वाढ खुंटते. यामुळे झाडे वळकट होतात, कधी कधी पूर्णपणे सुकतात आणि पीक सुरुवातीलाच उध्वस्त होण्याचा धोका निर्माण होतो.
गेल्या वर्षीही काही भागांत या कीडीचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणात झाला होता. कपाशीशिवाय, सोयाबीन, मूग आणि तुरीच्या पिकांवर याचे वाईट परिणाम झाले होते. शेतात खासकरून जिथे सतत ओलावा राहतो, जिथे साचलेले पाणी आहे किंवा शेतात कचरा आणि पालापाचोळा साचलेला आहे, अशा ठिकाणी ही कीड अधिक प्रमाणात आढळते. त्यामुळे या कीडीच्या नियंत्रणासाठी प्रतिबंधात्मक उपाय करणे हा सर्वात प्रभावी मार्ग ठरतो.
या कीडीच्या प्रादुर्भावाला रोखण्यासाठी सर्वप्रथम शेतकऱ्यांनी पेरणीपूर्वी बीजप्रक्रिया करणे आवश्यक आहे. बीजप्रक्रियेमुळे उगवलेल्या रोपांची प्रतिकारशक्ती वाढते आणि प्रारंभीच्या टप्प्यातच काही प्रमाणात कीड प्रतिबंध करता येतो. त्याचबरोबर, पेरणीनंतर शेतात योग्य निचऱ्याची व्यवस्था असणे अत्यंत गरजेचे आहे. जिथे पाणी साचते, तिथे जमिनीत ओलसरपणा अधिक काळ राहतो आणि ही कीड वाढीस लागते. त्यामुळे योग्य पाणी व्यवस्थापन आणि निचरा यंत्रणा असणे गरजेचे आहे.
याशिवाय, शेतात कचरा, गवत, पालापाचोळा यांचे ढीग तयार होऊ देऊ नयेत, कारण हे ठिकाणे वाणी कीडीच्या लपण्याच्या जागा बनतात. काही शेतकरी पारंपरिक पद्धतीने रात्री गवताचे ढीग तयार करतात, आणि सकाळी त्या ढिगांमध्ये सापडलेली वाणी मिठाच्या पाण्यात टाकून नष्ट करतात. ही पद्धत कमी खर्चात, सुलभ व पर्यावरणपूरक आहे आणि ग्रामीण भागात याचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.
शेतात वेळोवेळी कोळपणी आणि मशागत करत राहणे, जमीन उकरून हलवणे यामुळे देखील या कीडीचा प्रादुर्भाव कमी करता येतो. कारण वाणी कीड जमीन हलवल्यावर वर येते आणि त्यावेळी तिचे नियंत्रण करणे शक्य होते. सेंद्रिय शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांसाठी काही जैविक उपाय देखील प्रभावी ठरू शकतात. उदा. ट्रायकोडर्मा, बॅसिलस, सुडोमोनास यांसारखे जैविक घटक जमिनीत मिसळल्यास ते केवळ हानिकारक कीटकांचाच नाही, तर बुरशीजन्य रोगांचाही प्रभाव कमी करतात. यामुळे जमीन आरोग्यदृष्ट्या सुधारते आणि पीक सुरक्षित राहते.
या कीडीचा आणखी एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे ती रात्री अधिक सक्रिय असते, त्यामुळे सकाळी किंवा संध्याकाळी शेतात फेरफटका मारून रोपांची तपासणी करणे फारच आवश्यक आहे. विशेषतः पेरणीनंतर पहिल्या आठवड्यात शेतात सातत्याने नजर ठेवावी लागते. जर एखाद्या भागात रोपे कुरतडलेली दिसली, तर तात्काळ वाणी कीडीचा संशय घ्यावा आणि त्वरित उपाययोजना करावी. वेळेवर नियंत्रण न घेतल्यास, या कीडीमुळे संपूर्ण पीक वाया जाऊ शकते.
शेतीत उपयोगी ठरणाऱ्या एकूण उपायांमध्ये वेळेवर कोळपणी, निचरा व्यवस्थापन, सेंद्रिय किंवा जैविक घटकांचा वापर, बीजप्रक्रिया, शेत स्वच्छ ठेवणे आणि नियमित निरीक्षण हे अत्यावश्यक आहेत. याशिवाय, जिल्हा कृषी अधिकारी, कृषी सहाय्यक, किंवा कृषी विज्ञान केंद्रांशी संपर्क साधून शेतकऱ्यांनी ताज्या मार्गदर्शनाचा लाभ घेत राहिला पाहिजे. बऱ्याच वेळा शेतकऱ्यांकडे माहितीचा अभाव असतो, ज्यामुळे प्रारंभीच्या टप्प्यात योग्य उपाय करता येत नाहीत आणि कीड वाढीस लागते. त्यामुळे माहिती मिळवणं आणि ती अंमलात आणणं हे आजच्या शेतकऱ्यांसाठी तितकंच महत्त्वाचं आहे.
सध्या काही जिल्ह्यांमध्ये या कीडीची लक्षणं दिसत असून, स्थानिक कृषी विभागांनी शेतकऱ्यांना (Vani Pest Control Methods) सतर्कतेचा इशारा दिला आहे. पेरणीच्या एक-दोन आठवड्यानंतर ही कीड दिसून येते, त्यामुळे पावसाच्या सुरुवातीला पेरणी केलेल्या शेतकऱ्यांनी विशेषतः कपाशीच्या पिकावर बारकाईने लक्ष ठेवणं गरजेचं आहे. महाराष्ट्रातील विदर्भ, मराठवाडा, खान्देश आणि पश्चिम महाराष्ट्रातील काही भागांमध्ये याचा प्रादुर्भाव नोंदवला गेला आहे.
